1. समाजशास्त्र परिचय :
समाजशास्त्र: अर्थ व स्वरूप, उत्पत्ती व विकास, उदय व विकास; समाजशास्त्राची व्याख्या, समाजशास्त्राची व्याप्ती, समाजशास्त्राची व्याप्ती व आक्षेप – स्वरूपप्रधान विचार संप्रदाय, समन्वयात्मक विचार संप्रदाय; समाजशास्त्र: मानवतावादी उपयुक्ततावादी अभिमुखता विज्ञान – समाजशास्त्र हे एक विज्ञान आहे; शास्त्राच्या कसोट्या किंवा निकष – स्वतंत्र अभ्यासविषय, समाजशास्त्र निरीक्षणाद्वारे तथ्यांचे संकलन करते, समाजशास्त्र काय आहे याचे वर्णन करते, समाजशास्त्र कार्यकारण संबंध स्पष्ट करते, प्रकट स्वरूपाची अध्ययन पद्धती, पूर्वकथन पद्धती; समाजशास्त्राच्या स्वरूपासंबंधीचे प्रमुख वैशिष्ट्ये – समाजशास्त्र सामाजिकशास्त्र, समाजशास्त्र अनुभव प्रामाण्यवादी शास्त्र आहे, समाजशास्त्र शुद्ध सैद्धांतिक शास्त्र आहे, संचयी स्वरूपाचे शास्त्र आहे, समाजशास्त्र अमूर्त शास्त्र आहे, समाजशास्त्र उपयोजीत शास्त्र आहे; समाजशास्त्राचा अन्य सामाजिकशास्त्राशी संबंध – 1) समाजशास्त्र आणि मानवशास्त्र 2) समाजशास्त्र आणि इतिहास 3) समाजशास्त्र व राज्यशास्त्र 4) समाजशास्त्र आणि अर्थशास्त्र

2. सामाजिक दृष्टीकोन :
अ) समाजशास्त्रीय दृष्टीकोन – 1) संरचनात्मक प्रकार्यवादी दृष्टीकोन – प्रकार्य, अप्रकार्य 2) संघर्षवादी किंवा द्वंद्वात्मक दृष्टीकोन ब) समाजशास्त्र हे उपयोगियवदी शास्त्र आहे – 1) समाजशास्त्र व सामाजिक समस्या 2) समाजशास्त्र व धोरण 3) समाजशास्त्र व विकास 4) समाजशास्त्र व व्यवसाय

3. मुलभूत संकल्पना :
अ) समाज – व्याख्या; समाजाची वैशिष्ट्ये – सामान्य भूभाग, लोकांचा समूह, प्रजोत्पादन, सर्वसमावेशक, आत्मनिर्भरता, भाषेची निर्मिती, समानता आणि विविधता, स्वतंत्रता ब) समुदाय – व्याख्या; समुदायाची तत्वे किंवा वैशिष्ट्ये – निश्चित भूप्रदेश, सामुदायिक भावना, सामान्य जीवन, विशिष्ट नाम, लोकसंख्या क) सामाजिक समूह किंवा गट – व्याख्या; सामाजिक समुहाची वैशिष्ट्ये – समान उद्दिष्टांची पूर्ती, दोनपेक्षा अधिक व्यक्तींचा समूह, सहकार्य व ऐक्याची भावना, समुहाची रचना, सामाजिक गटाची/समुहाची मुल्ये व प्रमाणके, सामाजिक समुहाचे/गटाचे गतीशिल स्वरूप, समुहाची निश्चित सीमारेषा; सामाजिक समुहाचे/गटाचे प्रकार – 1) प्राथमिक समूह/गट – प्राथमिक समुहाच्या अटी; प्राथमिक समुहाची वैशिष्ट्ये – समान उद्देश, सर्वसमावेशक स्वरूपाचे संबंध, सभासदांमधील कर्तव्यभावना, अनौपचारिक स्वरूपाचे नियंत्रण, व्यक्तीगत स्वरूपाचे संबंध असतात, सभासदाचे समुहातील स्थान, प्राथमिक संबंध उत्स्फुर्त व साध्यस्वरूपाचे असतात; प्राथमिक समुहाचे महत्व – व्यक्तीचा सर्वांगीण विकास, मानसिक सुरक्षितता, सामाजिक भूमिकांचे ज्ञान, ‌‘स्व’चा विकास, सामाजिक नियंत्रण 2) दुय्यम समूह/गट – अर्थ व व्याख्या; दुय्यम समुहाची/गटाची वैशिष्ट्ये – मोठा आकार, हेतूपूर्वक निर्मिती, ऐच्छीक सदस्यत्व, उद्देशांमध्ये अनेकता, मर्यादित कर्तव्य भावना, अव्यक्तीगत स्वरूपाचे संबंध, अल्पकालावधी ड) सामाजिक संरचना – व्याख्या; सामाजिक संरचनेचे घटक तत्व – भूमिका, समूह-उपसमूह, प्रमाणके, मुल्ये

4. मुलभूत संकल्पना :
अ) दर्जा आणि भूमिका; सामाजिक दर्जाचे प्रकार – प्रदत्त किंवा अर्पित दर्जा – लिंगभेद, वय, नातेसंबंध, वंश, जातिभेद; अर्जित किंवा संपादीत दर्जा; अर्जित दर्जाचे आधार – संपत्ती, शिक्षण, राजकीय नेतृत्व, व्यावसायिक कुशलता, सामाजिक मुल्यांचे पालन; भूमिका क) सामाजिक प्रमाणके; प्रमाणकांचे प्रकार – निश्चयात्मक प्रमाणके, संमतीदर्शक प्रमाणके; सामाजिक प्रमाणकांची वैशिष्ट्ये – समाजाची स्विकृती, आचरणाशी संबंध, समाजोपयोगी, सामुहिक उद्देशपूर्तीला पूरक, समाजीकरणास साहाय्यक, सामाजिक नियंत्रणाचे साधन; सामाजिक प्रमाणकांचे महत्व – समाजव्यवस्थेचे महत्वाचे अंग, सामाजिक प्रमाणकाला अनुसरून वर्तन, प्रतिष्ठा प्राप्तीला मान्यता, व्यक्तीमत्वाचा भाग, सामाजिक अनुरूपतेची प्रवृत्ती ड) सामाजिक संस्था; सामाजिक संस्थेची वैशिष्ट्ये – सार्वत्रिकता, निश्चित उद्देश, प्रतिकात्मक व भौतिक लक्षणे किंवा चिन्हे, सामाजिक नियंत्रण, सापेक्ष स्थिरता, लिखीत व अलिखीत परंपरा, मार्गदर्शन इ) सामाजिक मुल्ये; सामाजिक मुल्यांचे महत्व – व्यक्ती जीवनात महत्व, मुल्ये मानसिक आधार देतात, ध्यैयपूर्तीला पूरक, सामाजिक एकतेचे साधन, व्यक्तीमत्व विकासाला प्रेरक, संस्कृतीचे घटकतत्व

5. सामाजिक नियंत्रण आणि अनुरूपता :
अ) सामाजिक नियंत्रण – अर्थ; सामाजिक नियंत्रणाची कार्ये किंवा उद्दिष्टे – सामाजिक जाणिव निर्माण करणे, समाजात ऐक्य निर्माण करणे, सामाजिक स्थैर्य प्रस्थापित करणे; सामाजिक नियंत्रणाचे प्रकार – 1) सकारात्मक व नकारात्मक नियंत्रण अ) औपचारिक नियंत्रण; औपचारिक नियंत्रणाची वैशिष्ट्ये – हेतूपूर्वक नियंत्रण, अंमलबजावणीची यंत्रणा, तात्पुरते नियंत्रण, विविध व्यवस्थेद्वारे नियंत्रण, व्यक्तीनिरपेक्षता ब) अनौपचारिक नियंत्रण; अनौपचारिक नियंत्रणाची वैशिष्ट्ये – हेतूपूर्वक नसलेले नियंत्रण, अंमलबजावणीची वेगळी व्यवस्था नाही, प्रत्यक्ष नियंत्रण, व्यक्तीसापेक्षता, नियंत्रणाचे वेगळे अस्तित्व नाही; सामाजिक अनुचलन; अनुचलनात्मक वर्तनास प्रोत्साहन देणारे घटक – सामाजीकरण, विचारप्रणाली, पृथ:करण, प्रमाणकांचे निर्धारण, सामाजिक नियंत्रण पद्धती, गुंतलेले हितसंबंध; सामाजिक विचलन; सामाजिक विचलनाची कारणे – दोषपूर्ण सामाजीकरण, निष्प्रभावी मान्यता, कमकुवत अंमलबजावणी, सोईचे संयुक्तीकरण, प्रमाणकांची अनिश्चित मर्यादा, प्रमाणक भंगाबाबत गुप्तता, गुन्हापिडितांचे सहकार्य, सामाजिक नियंत्रणकर्त्याची द्विधा मनस्थिती

6. व्यक्तिमत्व विकास :
प्रस्तावना, व्यक्तिमत्वाच्या व्याख्या, व्यक्तिमत्व आणि समाज, व्यक्तिमत्वाला प्रभावित करणारे सामाजिक घटक – 1. कुटुंब 2. कुटुंब संस्थेत मिळणारे प्रशिक्षण 3. शाळा 4. आर्थिक स्थिती 5. सामाजिक संस्था 6. सामाजिक दर्जा व भूमिका

7. संस्कृती आणि सामाजिकरण :
अ) संस्कृती – भौतिक आणि अभौतिक संस्कृती; संस्कृतीची वैशिष्ट्ये – अमुर्तता, मानवनिर्मितता, शिक्षीत व्यवहार, हस्तांतरणशिलता, परिवर्तनशिलता, संचयशिलता, अनुकूलनक्षमता, संस्कृती आदर्शात्मक असते, मानवी गरजापूर्तीची क्षमता, प्रत्येक समाजाची संस्कृती वेगळी असते, संस्कृती अधिवैयक्तीक असते, संस्कृती ही प्रतिकात्मक असते; संस्कृतीचे घटक – 1) ज्ञान 2) विश्वास 3) मुल्ये व प्रमाणके 4) चिन्हे किंवा संकेत; सांस्कृतिक स्वयंकेंद्रितता ब) सामाजिकरण – अर्थ, व्याख्या; सामाजीकरणातील आवश्यक मुलतत्वे किंवा जैविक पुर्वावश्यकता – परावलंबित्व, सहजप्रवृत्तीचा अभाव, अर्भकाची स्विकारशिलता, भाषाक्षमता; सामाजीकरणाची उद्दिष्ट्ये – शिस्त, आकांक्षा रुजविणे, सामाजिक भूमिका शिक्षण, कौशल्य प्राप्ती; सामाजीकरणाच्या अवस्था/पायऱ्या – 1) मौखिकावस्था 2) गुदावस्था 3) इडिपलावस्था 4) पौगंडावस्था; सामाजीकरणाची साधने/माध्यमे – कुटुंब, शेजार, समवयस्काचे समूह, शाळा

8. सामाजिक संस्था :
सामाजिक संस्था – व्याख्या; सामाजिक संस्थेची वैशिष्ट्ये किंवा आवश्यक तत्वे – निश्चित उद्दिष्ट्ये, सापेक्ष स्थैर्य, सांस्कृतिक व्यवस्थेचे एकक, प्रतिके, सांस्कृतिक साधने, लिखीत वा अलिखीत नियम; सामाजिक संस्थेचे महत्व/कार्य – मानवी व्यवहारावर नियंत्रण, संस्कृती वाहकता, व्यक्तीस दर्जा व भूमिका प्रदान करणे, मानवी आवश्यकताची पूर्ती व कार्यास दिशा देणे, व्यक्तीमत्व विकासास सहाय्यक अ) कुटुंबसंस्था – व्याख्या; कुटुंबाची सामान्य वैशिष्ट्ये – विवाहबंधन, रक्त आणि आप्तसंबंध, द्विपक्षीयता, वंशव्यवस्था, सामान्य निवास, सजातीयतेची भावना, आर्थिक आधार; कुटुंबाची वैशिष्ट्ये – सार्वत्रिकता, केंद्रीय स्थिती, सिमीत आकार, भावनात्मक आधार, सभासदाचे उत्तरदायित्व, स्थायी व अस्थायी स्वरूप, सामाजिक नियंत्रण; कुटुंबाच्या उत्पत्तीचे सिद्धांत – 1) प्राचीन किंवा शास्त्रीय सिद्धांत 2) लैंगिक स्वैराचार सिद्धांत 3) विकासवादी सिद्धांत – रक्तसंबंधी कुटुंब, समूहविवाह कुटुंब, सिन्डेस्मियन कुटुंब, पितृसत्ताक कुटुंब, एकविवाही कुटुंब 4) एकविवाही सिद्धांत 5) मातृसत्ताक कुटुंब; कुटुंबाची प्रकार्ये – अ) प्राथमिक कार्ये – 1) जैविक कार्ये 2) सामाजीकरण 3) मानसशास्त्रीय ब) दुय्यम कार्ये –
1) सामाजिक कार्ये 2) आर्थिक कार्ये ब) विवाहसंस्था – अर्थ; विवाहाचे उद्देश – लैंगिक गरजांची पूर्ती, प्रजनन व मुलांचे संगोपन, आर्थिक सहकार्य; विवाहाची वैशिष्ट्ये – संघस्वरूपता, समाजमान्यता, स्थायीत्व, समारंभ, अधिकार व कर्तव्य; विवाहाचे उत्पत्ती सिद्धांत – 1) विकासवादी सिद्धांत – रक्तसंबंधीत कुटुंबाची अवस्था, समूह कुटुंब अवस्था, सिन्डेस्मियन कुटुंब, पितृसत्ताक कुटुंब, एकविवाही कुटुंब 2) बॅशोफेनचा सिद्धांत 3) वेस्टरमार्कचा सिद्धांत; विवाहाचे प्रकार – अ) एकविवाह ब) बहुविवाह; विवाहसंस्थेचे बदलते स्वरूप – विवाह वयात वाढ, विवाह पद्धतीतील परिवर्तन, विवाह नियमात परिवर्तन, वैवाहिक जोडीदार निवडण्याच्या पद्धतीत परिवर्तन, विधवा विवाहास मान्यता, घटस्फोटास मान्यता

9. सामाजिक संस्था :
अ) राज्यसंस्था – व्याख्या; राज्यसंस्थेचे घटक – 1) लोकसंख्या 2) भूप्रदेश 3) सरकार/शासन 4) सार्वभौमत्व 5) अधिसत्ता; राज्यसंस्थेची उत्पत्ती –
1) दैवी सिद्धांत 2) सामाजिक करार सिद्धांत 3) ऐतिहासिक किंवा विकासवादी सिद्धांत; प्रभुत्वाची संकल्पना ब) धर्मसंस्था – व्याख्या; धर्माची वैशिष्ट्ये – अलौकीक शक्ती, श्रद्धा व विधी, सार्वत्रिकता, पवित्र, अपवित्र, प्रतिके किंवा चिन्हे, ईश्वरशास्त्र; धर्माची प्रकार्ये – व्यक्ती वर्तनाचे आदर्श, मानसिक शांती, सामाजिक ऐक्य व संघटन, धार्मिक वारशाचे संक्रमण, सामाजिक नियंत्रण, साहित्यकला समाजकार्य यांचा विकास, आर्थिक वर्तनास दिशा मिळते; धर्माची उत्पत्ती – चेतनवाद, निसर्गवाद, आत्मावादी सिद्धांत, प्रकार्यवादी सिद्धांत, सामाजिक सिद्धांत, जादू क्रिया

10. सामाजिक चळवळी :
सामाजिक चळवळ – अर्थ, व्याख्या; सामाजिक चळवळीची वैशिष्ट्ये – सामुहिक प्रयत्न, परिवर्तन आणणे किंवा परिवर्तनास विरोध करणे, संघटितता किंवा असंघटितता, शांततापूर्ण वा हिंसात्मक पद्धती, अनिश्चित कालावधी; सामाजिक चळवळीचे दृष्टीकोन – 1) मार्क्सवादी दृष्टीकोन 2) संरचनात्मक प्रकार्यवादी दृष्टीकोन 3) मॅक्स वेबरचा दृष्टीकोन; सामाजिक चळवळीचे उत्पत्तीचे सिद्धांत – 1) व्यक्तीमत्व आणि लोकसमाज सिद्धांत
2) सापेक्ष वंचितता सिद्धांत 3) संसाधनाची जुळवाजुळव सिद्धांत 4) राजकीय प्रक्रिया सिद्धांत; सामाजिक चळवळीची कारणे – सामाजिक मुल्य संघर्ष, सामाजिक विसंघटन, सामाजिक अन्याय; सामाजिक चळवळीचे प्रकार – विरोधी चळवळ, प्रतिगामी चळवळ, धार्मिक चळवळ, सामुदायिक चळवळी, व्यक्तीगत संप्रदाय

11. सामाजिक स्तरीकरण आणि परिवर्तन :
अ) सामाजिक स्तरीकरण – व्याख्या; सामाजिक स्तरीकरणाचे आधारभूत घटक – जन्म, लिंग, वय, शारीरिक क्षमता, शिक्षण, जातीव्यवस्था, वंश, धर्म, राजसत्ता, आर्थिक आधार; सामाजिक स्तरीकरणाचे प्रकार – 1) बंद स्तरीकरण व्यवस्था – इस्टेट, गुलामगिरी, जातीव्यवस्था; जातीची वैशिष्ट्ये – खंडात्मक विभाजन, श्रेणीबद्ध रचना, सभासदत्व, खानपान व सामाजिक व्यवहारांवर कडक निर्बंध, जाती अंंतर्विवाह, व्यवसाय निर्बंध, जाती पंचायत, धार्मिक आधार 2) मुक्त स्तरीकरण व्यवस्थेचा प्रकार वर्ग व्यवस्था – व्याख्या; वर्गाची वैशिष्ट्ये – सोपान परंपरा, अर्जित दर्जाला महत्व, सामाजिक गतीशिलता, वर्ग जाणिव, कुटुंब एकक, जीवनशैली, सापेक्ष स्थैर्य, सामाजिक स्तरीकरणाची प्रकार्ये व अप्रकार्ये; स्तरीकरणाची प्रकार्ये – योग्य कार्यासाठी योग्य व्यक्तींची निवड, उच्च दर्जा प्राप्त करण्यासाठी स्पर्धा, सामाजिक गतीशिलता, तणावांवर नियंत्रण, एकतेची भावना, सामाजिक नियंत्रण; सामाजिक स्तरीकरणाची अप्रकार्ये – व्यक्ती विकासाला मारक, कर्तृत्वशुन्य लोकांना महत्व, संपत्तीचे केंद्रीकरण; सामाजिक स्तरीकरणाचे महत्व, सामाजिक परिवर्तन – व्याख्या, सामाजिक परिवर्तनाची वैशिष्ट्ये; सामाजिक परिवर्तनाचे प्रकार – 1) उत्क्रांती 2) प्रगती 3) क्रांती 4) विकास; सामाजिक परिवर्तनाची कारणे किंवा घटक – भौगोलिक घटक, लोकसंख्यात्मक घटक, तांत्रिक बदल, आर्थिक घटक, सांस्कृतिक व सामाजिक घटक

12. स्त्री सक्षमीकरण काळाची गरज :
प्रस्तावनाः, महिला सक्षमीकरणाची गरज/आवश्यकता, स्त्री सक्षमीकरणाचे बदलते पैलू – 1.वैदिक काळातील स्त्री सक्षमीकरण 2. बौद्ध काळातील स्त्री सक्षमीकरण 3. मध्ययुगातील महिला सक्षमीकरण 4. ब्रिटीश काळातील स्त्री सक्षमीकरण 5. स्वातंत्र्यप्राप्ती काळातील सक्षमीकरण. 21 वे शतक व महिला सक्षमीकरण, महिला सक्षमीकरणास उत्तरदायी घटक – 1. सामाजिक सक्षमीकरण 2. आर्थिक सक्षमीकरण 3. शैक्षणिक सक्षमीकरण 4. राजकीय सक्षमीकरण. महिला सक्षमीकरण व कायद्यांची अंमलबजावणी.