प्रत्येक भौगोलिक प्रदेशाची एक संस्कृती विशिष्टता असते. त्या प्रदेशातील लोकपरंपरा, बोली, आध्यात्मिक आणि वैचारिक प्रभाव यांमधून ती आकाराला येत असते. त्या प्रदेशातील साहित्यनिर्मिती हा देखील त्याचाच एक भाग असतो. या भूमिकेतून ‘खानदेश’ या प्रदेशाचे पृथगात्म संस्कृतीविशेष संशोधन-अभ्यासाच्या प्रक्रियेतून उलगडून दाखविण्यासाठी पावले उचलणे आवश्यक आहे. प्रदेशविशिष्ट अस्मितांचा जागर करणे, एवढ्या संकुचित अर्थाने याकडे पाहणे उचित नाही. स्वसमाज-संस्कृतीचे निरीक्षण, परीक्षण करून पुनर्मूल्यांकन करण्याची दृष्टी त्यात अभिप्रेत आहे. या दिशेने व्यापक स्तरावरून आणि विविधांगांनी कार्यरत राहणे गरजेचे आहे. त्याचाच एक भाग म्हणून सदर पुस्तकाचा विचार करावा लागतो. खानदेशातील साहित्याच्या अभ्यासावर प्रकाश टाकणार्‍या या पुस्तकाच्या माध्यमातून ह्या प्रदेशाच्या सांस्कृतिक अभ्यासाला चालना मिळेल अशी अपेक्षा करायला हरकत नाही.

– डॉ. आशुतोष पाटील

Khandesh : Sahitya Aani Sanskruti

खानदेशाला साहित्याची समृद्ध परंपरा लाभलेली आहे. विविध वाङ्मयप्रकार व प्रवाहात खानदेशी साहित्यिकांनी आपला ठसा उमटविलेला आहे. मराठीतील चौथा ज्ञानपीठ पुरस्कार डॉ. भालचंद्र नेमाडेंच्या रुपाने खानदेशाला मिळाला व कधीकाळी मराठी साहित्याच्या केंद्रस्थानी असलेला ‘खानदेश’ पुन्हा मराठी साहित्याच्या मुख्य प्रवाहात आलेला आहे. प्रारंभापासून आजतागायत या समृद्ध साहित्याची समीक्षा मात्र अभावानेच झालेली दिसून येते. त्यामुळे खानदेशी साहित्याच्या अभ्यासकांना अडचणी निर्माण होत आलेल्या आहेत. ‘खानदेशातील साहित्य’ हा ग्रंथ मात्र खानदेशी साहित्याच्या अभ्यासकांसाठी महत्वाचा ठरणार आहे.

सदर संपादित ग्रंथात विषयाचे सर्वस्पर्शित्व विशेषत्वाने दिसून येते. उपेक्षित राहिलेल्या कवी, लेखक, वाङ्मयप्रकार, नियतकालिके, लोकवाङ्मय यांवर नव्या दमाच्या अभ्यासकांनी नव्याने टाकलेला प्रकाश निश्चितच कौतुकास्पद आहे.

– डॉ. शिरीष पाटील

Khandeshatil Sahitya

साहित्यकृती ही विशिष्ट वाङ्मयप्रकारांतर्गत आविष्कृत होत असली तरी तिची म्हणून काहीएक स्वायत्तता असते. म्हणूनच अनेक अंगाने तिचे विश्लेषण संभवते. अनेकानेक समीक्षा पध्दतीने साहित्यकृतीची मीमांसा शक्य आहे तथापि साहित्यकृतीचा आशय हा चिकित्सेचा गाभा आणि दिशा सूचित करतो. मीमांसकाने साहित्यकृतीच्या अंतरंगातील हे सत्व ओळखले की साहित्यकृतीचे वाङ्मयीन मूल्य आणि सौंदर्य उलगडता येते.
डॉ. वासुदेव वले यांनी विविध वाङ्मयप्रकारातील लक्षवेधी साहित्यकृतींचा असाच सामर्थ्यशाली आढावा या ग्रंथात घेतला आहे. प्रथितयश साहित्यिकांच्या साहित्याची ही ‌‘समकालीन साहित्य मीमांसा’ सर्जनशील तर आहेच पण आस्वादाच्या रसरशीतपणाचा प्रत्यय देणारीही आहे. डॉ. वासुदेव वले यांनी या समीक्षाग्रंथातून आपला वेगळा मीमांसक दृष्टिकोन अभ्यासकांसमोर ठेवला आहे. तो लक्षणीय आणि म्हणून महत्त्वाचा आहे.

– प्रा. डॉ. मनोहर जाधव
मराठी विभाग प्रमुख/अधिष्ठाता मानव्य विद्या/
प्रमुख- डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर अध्यासन,
सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, पुणे.

Samkalin Sahitya Mimansa

सम्यक ईक्षा ती समीक्षा असे म्हटले जात असले तरी त्यात सम्यक् दृष्टीकोन किती हा प्रश्नच आहे. साहित्याचा प्रांत बहुरंगी असल्याने समीक्षासुध्दा बहुरंगी वा बहुआयामी बनते. समीक्षेच्या क्षेत्रात अनेक पध्दती किंवा संप्रदाय रुढ झालेले आहेत. संतप्रणाली, पंडिती परंपरा, केशवसूत संप्रदाय, मर्ढेकरी किंवा नेमाडपंथी असे शब्दप्रयोग या क्षेत्रात आढळतात. असे संप्रदाय वा अशा परंपरा आजच्या साहित्याला खरोखरच उपयुक्त ठरतील का? व्यक्तिनिष्ठ लेखनाची गती आज वाढत गेल्याचे चित्र दिसते. समीक्षेच्या संदर्भात एक प्रश्न सातत्याने मनात येतो तो असा की, आपल्या समीक्षा विचाराच्या परंपरेत आरंभकाळात संस्कृत साहित्यशास्त्राचा पगडा दिसतो. पण नंतरच्या काळात म्हणजे ब्रिटीश राजवटीत या समीक्षेने नवी वाट चोखळली, त्यामुळे इंग्रजी विचारांचा प्रभाव लक्षात येतो. म्हणजेच मराठी समीक्षा एका बाजूने संस्कृतच्या आधाराने व दुसज्या बाजूने इंग्रजीच्या आधाराने विकसित झाली. मग मराठीला मराठीची समीक्षा आहे का? हा प्रश्न पडतो. ज्याचे नेमके उत्तर देणे अवघड जाते.

Samiksha Paddhati Ani Upyojan